De keuze van het mondstuk

Meestal is het mondstuk bijgeleverd bij de aankoop van je instrument. Maar dit betekent zeker niet dat het mondstuk geschikt is voor jou. Elk merk heeft weer 300 verschillende mondstukken. Van enige standaardisatie is helemaal geen sprake.

Een ideaal hoornmondstuk voor je lippen koop je niet op namiddag. Er moet rekening gehouden worden met de lippen, de stand van de tanden, longinhoud, de kaak enzovoort.

Koperblazers zijn altijd "verwend" geweest met een comfortabel en perfect passend mondstuk in glanzend zilver of vergulde uitvoering! De primitieve trompet en hoorn hadden in plaats daarvan een haaks-omgebogen buisrand, waar de bespeler zijn mond tegenaan zette en doorheen blies. Een flensvormige omslag dus, die uitsluitend dient ter ondersteuning van de lippen bij de toonaanzet. Later, als het aanzetstuk de vorm van een trechter aanneemt, krijgt dit mondstuk een doorslaggevende rol bij het ontstaan van de klankkleur.

Mondstuk-werking
Een mondstuk werkt eigenlijk net als een schutsluis. Zo’n kunstmatig aangelegde plaats in een rivier om schepen van de ene waterspiegel over te brengen naar de andere. De sluisdeurtjes zijn de lippen, die de functie van een luchtklep of –ventiel vervullen. In plaats van hoogte verval in de waterstand te overbruggen moet het mondstuk luchtdruk-schommelingen opvangen en afstemmen op de juiste frequentie van het instrument. Het gaat hierbij om zeer plaatselijke optredende druk-schommelingen en stromings-veranderingen, die de toestromende lucht afwisselend afremt en opstuwt in het mondstuk-bekken. Bij het passeren van de trillende lippen krijgt de luchtstroom eerstal kleine "zwiepertjes"uitgedeeld die drukschommelingen veroorzaken. De toestromende lucht wordt al wervelend en kronkelend opnieuw in het mondtukbekken onderschept en door de plotselinge vernauwing bij de boring treedt er een invoerweerstand op, die de luchtstroom intensief samenbuffert. Belangrijk is de stromingssnelheid en de stromingsweerstand. Want de luchtweerstandgevoeligheid en de stroomregelingseigenschappen bepalen de mate en intensiteit van de opgewekte luchtbeweging.

Ontstaan van de klankkleur onderzocht
Waarin ligt nu specifiek het ontstaan van de klankkleur en waardoor wordt de verscheidenheid ervan veroorzaakt? Volgens de baanbrekende acousticus Herman von Helmholtz berust de klankkleur op de aard en samenstelling van de z.g. boventonen of harmonischen, die met de grondtoon worden gemengd. De meeste klanken zijn namelijk niet enkelvoudig van aard, maar samengesteld uit een grondtoon en een reeks boventonen, die echter als één toon met een vaste kleurkarakteristiek worden waargenomen. De Duitse musicoloog/organoloog Fritz Volbach vergelijkt zo’n samengestelde klank met een grote watergolf op wiens oppervlakkte een groot aantal kleinere golfjes gevormd worden. Deze kleine golfjes nu, kunnen in aantal verschillen, terwijl ze ook in omvang verschillend van grootte kunnen zijn. De kleursoort wordt bepaald door de trillings-verhouding van de boventonen t.o.v. de grondtoon. Maar de intensiteit van de geblazen toon is hierop ook van betekenis, hetgeen door nog recentere onderzoekingen in de laatste decennia is aangetoond.

Wijze waarop lucht in trilling wordt gebracht.
Het komt erop aan, de vorming van de boventonen te beïnvloeden en tevens klanken van verschillende kleur te produceren. Dit hangt af van de wijze waarop lucht in trilling wordt gebracht.
Beperken we ons tot de blaasinstrumenten, dan zien we altijd een buis van een bepaalde vorm en lengte, die op de een of andere manier moet worden aangeblazen, al naar gelang de aard van het instrument. Bij een fluit bijvoorbeeld vormen de lippen als het ware zelf het mondstuk. Eveneens bij de trompet, waar echter een apart mondstuk ter completering tussen de lippen en het instrument wordt aangebracht en waarvan de vlakke ketel door een relatief nauw gat (de boring) in verbinding staat met het buizenstelsel. (zie afb. 4)
Bij het aanblazen ontstaat hierdoor een luchtkussen met hoge spanning waardoor, in tegenstelling met de fluit, de trilling van de lucht in de buis op explosieve manier wordt veroorzaakt. Een dergelijke explosieve werking veroorzaakt het dubbele rietblad van de hobo onder andere, terwijl bij de hoorn-waarvan de conventionele mondstuk-versie iedere abrupte spanning in de trechter-bodem belet- de trilling ongeveer net zoals bij de fluit, meer met de lippen veroorzaakt wordt. Althans het aandeel van de lippen is hierbij groter.

Doorslaggevende rol van het mondstuk
Dat alleen het speeltuig waarmee het aanblazen gebeurt de toonkleur doet ontstaan, blijkt al daaruit, dat een aangeblazen riet of de kop van een Klarinet afzonderlijk de karakteristieke klank van het bijbehorende instrument weergeven. Een ander bewijs wordt aangetoond door een hoornmondstuk op een Klarinet te zetten. Ondanks de van de hoorn verschillende mensuur (relatieve buisdoorsnede), klinkt de Klarinet nagenoeg gelijk als een hoorn. Hetzelfde geldt voor de fagot in combinatie met een trompetmondstuk. De gelijkenis is daarbij zo treffend, dat zelfs ervaren musici niet goed in staat zijn eenduidig onderscheid aan te brengen bij een dergelijke verwisseling.

Koperblazers en huidperikelen
Actieve koperblazers onderscheiden zich vaak doordat zij er alles voor doen om hun hobby of beroep steeds verder te perfectioneren en te verbeteren. Tijdens speciale ontmoetingen met koperblazers komt het dan ook vaak tot onderlinge gedachten-uitwisselingen en suggesties. Het overkomt mijzelf (H.R.) nogal eens, dat ik bijvoorbeeld aangesproken wordt met de vraag, hoe het komt dat sommige blazers regelmatig een zwarte afdruk (soort uitslag) om hun mond krijgen, of waarom bij anderen de deklaag van de aanzetrand na verloop van tijd volledig aangetast en kaal wordt? Gebleken is wel dat deze vragen bij meerdere mensen leven. Redenen te over dus om hier wat uitgebreider op in te gaan.

Zweetperikelen veroorzaken ongemakken
Veel musici huldigen de gevleugelde opvatting, dat musiceren slechts voor tien procent een kwestie is van inspiratie en voor maar liefst negentig procent transpiratie! Het is ze dat ook duidelijk aan te zien.
Toch is zweten een heel normaal en zelfs noodzakelijk verschijnsel, dat wordt veroorzaakt door zweetkliertjes in de huid. Per persoon bezitten we ongeveer 3,5 miljoen van dergelijke orgaantjes die samen per dag zo’n tien tot vijftien liter transpiratievocht af kunnen scheiden.
Behalve dat zweet de reukorganen van anderen meer dan hinderlijk kan prikkelen, veroorzaakt dit – door de menselijke huid afgescheiden- vocht ook nog diverse andere ongemakken en perikelen. In contact met metaal dat niet resistent is, veroorzaakt zweet meestal oxidatie. Ook verschillende koperblazers kampen met dit probleem o.a. als het gaat om huidcontact met het mondstuk en/of het instrument.

Persoonlijke bijzonderheden
Wat maakt nu dat het ene transpiratievocht veel agressiever van samenstelling is dan het andere; zodat de ene mens hier meer problemen van ondervindt dan de ander? De chemische industrie en de medische wereld (dermatologie) houden zich al geruime tijd bezig met dit verschijnsel. Door verschillend medicijngebruik en voedselpatronen ontstaat er een andere stofwisseling en daardoor een bepaalde vochtafscheiding via de huid; waaraan iemand zelfs specifiek herkenbaar kan zijn door een aparte, geheel eigen transpiratiegeur. Zout-elementen (natrium-chloride) spelen bij dit alles de hoofdrol.

Agressief zweet tast beschermlaag mondstukrand aan
Het mondstukmetaal (meestal messing) wordt doorgaans veredeld d.w.z. afgedekt met een dun laagje nikkel, zilver, goud of lak. Door de ongunstige transpiratie-omstandigheden die sommige koperblazers met zich mee brengen, wordt zo’n beschermlaagje na verloop van tijd aangetast en op den duur zelf volledig weggevreten. Een vervelende en onsmakelijke situatie, die hoe dan ook aandacht behoeft.

Mondstuk – afwerking
Voordat we ons hierin verdiepen, staan we eerst stil bij de voornaamste afwerkingeisen waaraan de mondstukbody en de beschermlaag in het algemeen moeten voldoen. Afgezien van de primaire vormgeving wordt de (top)kwaliteit van een mondstuk objectief bepaald door de afwerking van de aanzetrand en het inwendige mensuur. Dáár waar de gevoelige mondhuid contact maakt met het mondstukmetaal, mogen zich beslist geen scherpe rillen, groeven of krassen bevinden omdat deze de lipvibraties ongunstig zullen beïnvloeden. Een goede polijsting van de randpartijen, de ketelwand en het bekken zijn uitermate belangrijk voor de gewenste kontakt-eigenschappen. Het oppervlak van deze details moet dan ook bestaan uit een supergladgepolijste ondergrond, verduurzaamd met een corrosiebestendig, allergie"vriendelijk"(neutraal) en slijtvast afdekmiddel.
We onderscheiden naast de problemen met metaal-oxidatie- door huidtranspiratie -, ook nog allergische huidreacties veroorzaakt door huidcontact met metalen.

Maatregelen tegen metaal-allergie en –oxidatie
De gevoeligheid voor metaal-allergie verschilt van persoon tot persoon. Direct contact met nikkel kan b.v. leiden tot huideczeem. Door het gebruik van een gunstige materiaalsoort wordt de kans op dergelijke huidreacties aanmerkelijk verminderd. Bij het uitzoeken van een (vervangend) mondstuk zal dit een punt van overweging moeten zijn. Het is bekend dat de overgevoeligheid voor metaalcontact afneemt, naarmate de betreffende materiaalsoort "edeler" d.w.z. hoogwaardiger van samenstelling is.

Aangezien goud tot de edelste metalen behoort, mogen we het rangschikken onder de meest gunstige afwerkingsoorten. En omdat voorkomen altijd nog beter is dan genezen, dienen zij, waarvan bekend is dat ze overgevoelig zijn voor nikkel b.v. een verzilverde of vergulde mondstukversie nemen (Besson levert beide in verschillende merken en uitvoeringen). Niet onvermeld mag blijven, dat harde baard- en snorstoppels de deklaag van de aanzetrand sneller doen afslijten dan normaal is bij mensen die geen harde of helemaal (nog) geen baard hebben. Iets dat bij de mondstukkeuze aandacht verdient. We moeten daarbij bedenken, dat goud in het algemeen de beste contact-eigenschappen heeft. Het is glad, kleeft niet aan de mond en de lippen kunnen er ongehinderd langs heen bewegen. Daarentegen is het nogal zacht en daarom minder slijtvast.

Zilver is gewoonlijk slijtvaster dan goud, maar ligt wat ongunstiger voor personen met een aanleg voor huidallergie. De contact-eigenschappen zijn ongeveer vergelijkbaar met goud, alhoewel er toch een waarneembaar verschil is in het voordeel van goud.

Nikkel is verreweg het hardst van de drie meest gebruikte metalen en zeer slijtvast. Maar het voelt minder comfortabel aan omdat de warmtegeleiding, d.w.z.; de mate waarin warmte aan de lippen ontrokken wordt, ongunstiger is. Daarnaast is het net wat aan de gladde kant en geeft de meeste kans op ongewenste huidreacties.

Preventieve oplossingen
Een van de meest afdoende methodes ter voorkoming van mondstukoxidatie – als gevolg van transpiratie – is direct na gebruik het mondstuk in zijn geheel doorspoelen met leidingwater en periodiek laten weken in een azijn-, zeep-, of sodabadje en daarna borstelen met een mondstuk-borsteltje. Eén en ander neutraliseert en stopt vervelende chemische reacties op de deklaag die voortvloeien uit speekselzuren en transpiratie-zouten. Deze kunnen anders ongestoord nog uren of dagen met hun verwoestende werking doorgaan. Achterblijvende speekselresten veroorzaken bovendien kalkafzetting en andere verontreinigingen in de mondstukboring en reduceren de doorlaat-opening behoorlijk waardoor de intonatie en de stemming worden beïnvloed.

Doe het zelf oplossingen
Voor hen die niet geholpen zijn met welke metaalbescherming dan ook, kan – naast een Delrin (kunststof)-schroefrand, die overigens belangrijke nadelen in zich herbergt – een lakspray uit een spuitbus de oplossing zijn. Dit moet dan wel een neutrale spray zijn die niet vochtabsorberend is zodat zout en vocht hierop geen invloed hebben. Ook indien het mondstukmetaal al reeds is geoxideerd, kan na de grondige reiniging van het aangetaste randgedeelte alsnog gesprayd worden met zo’n laklaagje ter dikte van enige tiende millimeters; maar beslist niet veel dikker, omdat er anders een ongewenste verandering optreedst van de mondstukafmetingen en –verhoudingen. De ervaringen met specifieke huidcrèmes die de zweetproductie plaatselijk kunnen remmen zijn minder gunstig omdat deze het lipcontact op de aanzetrand verminderen en afglijden kunnen veroorzaken, waardoor de aanzet onzeker wordt of de toon geheel wegvalt.

Zweetremmende medicijnen zijn helemaal niet aan te bevelen omdat deze min of meer een totale vochtwerking tegengaan zodat de omgeving in en rondom de mond ook verdroogt hetgeen natuurlijk ongunstig is voor het embouchure e.d. En omdat vochtabsorberende materialen in de mondstukbouw niet kunnen worden toegepast en een zweetbandje (als dit er echt zou zijn) ook dus niet afdoende helpt, is het enige overblijvende alternatief eventueel een kunststof mondstukrand.

Mondstukrestauratie
Voor hen die na langdurig gebruik hun kaalgeworden mondstuk een opknapbeurt willen geven, zijn er sinds kort een tweetal doe-het-zelf-produkten uitgebracht, die uiterst betaalbaar zijn en eenvoudig aan te brengen. Poetsend verzilveren of dompelend vergulden van de afgesleten mondstukbody in een kant-en-klare metaaloplossing. Ook plaatselijk behandelen kan naar eigen believen. Een verweerd mondstuk zou na behandeling er weer uitzien als nieuw

Toekomstige noviteiten?
Voor mensen die wat dieper in de buidel kunnen tasten, bestaat in principe de mogelijkheid van een mondstuk uit z.g. polymeerhout, dat enerzijds metallurgische eigenschappen heeft en anderzijds de nadelen die metalen mondstukken met zich mee brengen(zoals een ongunstige warmtegeleiding en hinderlijke condensvorming) opheft. Tot op heden heeft echter geen van de gerenommeerde mondstukproducenten het kennelijk aangedurfd om hiermee te gaan werken. Dit materiaal vraagt n.l. om speciaal snijgereedschap dat kostenverhogend werkt en dus een hogere verkoopprijs op moet leveren. Een commercieel risico dus, dat voor de relatief kleine mondstukproducenten vooralsnog te riskant is om zo maar even aan te beginnen.